مشخصات گیاه گزنه چیست

گزنه گیاهی علفی، چند ساله، پایا با ساقه‌ای راست، چهار گوش و منشعب است که ساقه آن به طور راست تا ارتفاع یک متر بالا می‌رود. برگ‌های این گیاه انگشتی، سر نیزه‌ای یا  تخم مرغی و پوشیده از کرک‌های گزنده است. ساقه آن را نیز پرزها و تارهای مخروطی شکل پوشانده که در صورت لمس کردن به دست می‌چسبد و موجب خارش و سوزش می‌شود و به همین دلیل آن را گزنه نامیده‌اند. گل‌ها به رنگ سبز روشن، تک جنس، بسیار ریز و سبزفام بر روی دو پایه جداگانه قرار دارند. میوه گزنه فندقه تخم مرغی تا بیضوی و محتوی آلبومین روغن دار است.

گزنه معمولا در مناطق متروکه، خرابه‌ها، باغها و نقاط مرطوب به شکل خودرو می‌روید. در کشور ما نیز در مناطق ییلاقی اطراف تهران، کرج، دامنه های البرز، استان آذربایجان، اصفهان و لرستان به طور خودرو یافت می‌شود. همچنین به دلیل ارزش دارویی فروان این گیاه، کشت و پرورش آن در مزارع نیز صورت می‌گیرد. انواع گزنه و سردهٔ گزنه‌ها دارای گونه‌ها و زیرگونه‌های متعددی هستند و در بسیاری از نقاط دنیا یافت می‌شوند. گونه گزنه دو پایه در سراسر آسیا، اروپا و آمریکای شمالی، گزنه کانابیده در سیبری، غرب آسیا و ایران، گزنه اینکیسا در استرالیا و نیوزیلند، گونه گزنه توپی (گزنه رومی) در جنوب اروپا، گزنه سگ (گزنه کوچک) در اروپا و آمریکای شمالی و گونه گزنه گراسیلنتا یا گزنه کوهی در مکزیک، تگزاس و نیومکزیکو یافت می‌شوند.

اندام دارویی

قسمت‌های مورد استفاده این گیاه برگ‌ها، سرشاخه‌های گلدار، ریشه و دانه آن است. در برخی مناطق از برگ‌های آن به عنوان خوراکی در آش استفاده و یا به صورت پخته همانند اسفناج مصرف می‌شود. گزنه سرشار از تانن، لسیتین، ‌اسید فورمیک، کاروتن، پروتئین، نیترات پتاسیم و كلسیم، تركیبات آهن، روی، منیزیم، ویتامین سی و نوعی گلوكوزید است كه پوست را قرمز می‌كند و از سرشاخه‌های این گیاه ماده قرمز رنگی بنام اورتی‌سین استخراج می‌شود.

خواص گزنه چیست

طبع گزنه گرم و خشک است. این گیاه به صورت خوراکی به عنوان مدر، پایین آورنده قند و اسیداوریک و به صورت موضعی برای درمان برخی از بیماری‌های پوستی و مو از جمله اگزما، بیماری های التهابی و حتی در درمان ریزش مو مورد استفاده قرار می گیرد. امروزه نیز از آن در ساخت انواع شامپوهای گیاهی و برخی فرآورده‌های طبیعی استفاده می‌شود. گزنه یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده قرص پروستاتان و قطره پروستاتان، اسپری ضد تعریق نلا و قرص اورتی هرب برای بهبود کنترل قند خون در بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 پیشرفته نیازمند انسولین است.

خواص گزنه برای مو

گیاه گزنه از ریزش موی سر جلوگیری و آن را تقویت می‌کند. باعث براق شدن موها می‌شود و در برخی از موارد، استفاده از آن می‌تواند باعث رشد مجدد موی سر شود. امروزه از این گیاه در تولید شامپوهای گیاهی و لوسیون‌های تقویت مو استفاده می‌شود. ویتامین‌های B و C و منیزیم موجود در گزنه به تقویت مو و جلوگیری از ریزش آن کمک می‌کنند. این گیاه با تنظیم چربی کف سر، در جلوگیری از ریزش مو مؤثر است. همچنین برخی مطالعات درباره فواید گیاه گزنه ثابت کرده‌اند که عصاره ریشه و برگ گزنه، توانایی مهار آنزیم 5- آلفا ردوکتاز را دارد؛ در نتیجه عصاره گزنه از تولید دی‌ هیدروتستوسترون جلوگیری کرده و به این ترتیب در کاهش ریزش مو نقش خواهد داشت. دی‌ هیدرو‌تستوسترون، نقش مهمی در بروز ویژگی‌های ثانویه مردانه مانند رشد موی صورت، کلفت شدن صدا و تشکیل توده عضلانی بازی می‌کند؛ اما در عین حال عامل ریزش و کم پشت شدن موها است و مطالعات بسیاری ارتباط این دو را با هم تائید کرده‌اند. از این رو امروزه از این گیاه در تولید شامپوهای گیاهی و لوسیون‌های تقویت مو استفاده می‌شود. علاوه بر این مکمل‌های حاوی گزنه در داروخانه‌ها در دسترس هستند. در این میان کپسول این ماده بسیار متداول است؛ اما این گیاه پرخاصیت به شکل قرص گزنه برای ریزش مو نیز به فروش می‌رسد.

خواص گزنه برای دیابت

گزنه برای درمان بیماری قند مفید است و از آن در داروسازی در ساخت داروهای دیابت استفاده می‌شود. گزلين ماده موثر به دست آمده از گياه گزنه اثری شبه انسولين دارد و سبب تسهيل و ورود گلوکز به درون سلول می شود. به اين ترتيب قند خون پايين می‌آيد.

خواص گزنه در بیماری زنان

این گیاه ترشح شیر را در زنان شیرده زیاد می‌کند. همچنین مصرف آن به باز کردن عادت ماهیانه کمک می‌کند و علائم ناراحتی پیش از آن را کاهش می‌دهد. از دیگر خواص گیاه گیاه گزنه برای زنان کاهش علائم پیش از قاعدگی مانند درد زیاد، گرفتگی و نفخ شکم است. همچنین به ‌دلیل ایجاد انقباض در عروق می‌تواند خونریزی دوران قاعدگی را کم کند. این گیاه حالت‌های گذار را برای خانم‌هایی که در معرض یائسگی هستند راحت‌تر می‌کند و به‌عنوان ماده‌ای نیروبخش عمل می‌نماید و در کاهش ناراحتی و مشکلات ایجاد شده از تغییرات هورمونی این دوران موثر است.

خواص گزنه برای عفونت واژن

خواص ضد التهابی گیاه گزنه می‌تواند در کاهش التهاب رحم کمک کند. این خواص می‌توانند در کاهش درد و عفونت‌های مرتبط با التهاب رحم از جمله عفونت واژن مفید باشند.

خواص گزنه برای مردان

گزنه به درمان بزرگ شدن پروستات کمک می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهند که این گیاه می‌تواند از تبدیل تستوسترون به دی هیدروتستوسترون جلوگیری کند و متوقف کردن این تبدیل در کاهش حجم پروستات موثر است. مصرف این گیاه همچنین در کاهش تکرر ادرار ناشی از بزرگی پروستات موثر است. گیاه گزنه با افزایش جریان خون در اندام تناسلی، میل جنسی و نعوظ را در مردان افزایش می‌دهد. از دیگر فواید گزنه افزایش قدرت باروری مردان است. مصرف این گیاه به ‌دلیل داشتن آنتی ‌اکسیدان‌ها، مانع از آسیب اسپرم‌ها شده و باروری را افزایش می‌دهد.

خواص گزنه در تعریق زیاد

استفاده از اسانس گزنه در فرآورده‌های طبیعی ضد تعریق به دلیل کمک به رفع بوی نامطبوع بدن است، ضمن اینکه خاصیت آرامبخش نیز دارد. همچنین گزنه یک گیاه با خاصیت دیورتیک طبیعی است و می‌تواند به بدن در دفع بهتر نمک و آب اضافی کمک کند.

خواص گزنه در رفع کم خونی

این گیاه سرشار از آهن و اسید فولیک بوده، در رفع کم خونی موثر است و تعداد گلبول‌های قرمز را زیاد می‌کند. همچنین ترکیب ویتامین C و آهن موجود در گزنه آن‌ را به یک محرک مناسب برای تولید سلول‌های قرمز تبدیل کرده است. ویتامین C جذب آهن در روده را افزایش می‌دهد و آهن یکی از ترکیبات مهم هموگلوبین است.

گزنه حاوی آنتی اکسیدان های فراوان

آنتی اکسیدان‌های موجود در گیاه گزنه می‌توانند به سیستم ایمنی بدن در مبارزه با رادیکال‌های آزاد کمک کنند. این گیاه حاوی انواع آنتی اکسیدان‌ها از جمله ویتامین سی، کاروتنوئید‌ها و فلاونوئیدها است که در بدن فعالیت‌های آنتی اکسیدانی دارند و بدن را از سموم و بیماری‌ها دور نگه‌ می‌دارند. علاوه بر این گیاه گزنه دارای انواع ترکیبات تقویت‌ کننده سیستم ایمنی مانند فلاونوئیدها، کارتنوئیدها، ویتامین A و C است. این آنتی اکسیدان ها از سلول‌های ایمنی دربرابر آسیب‌هایی که می‌توانند عملکرد سیستم ایمنی بدن را تضعیف کنند حفاظت می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهند که عصاره‌ گیاه گزنه پاسخ ایمنی را تقویت می‌کند و فعالیت سلول‌های ایمنی را بیشتر می‌کند. همچنین گزنه سلول‌های تی  سیستم ایمنی را تحریک می‌کند تا عفونت‌ها و سایر بیماری‌های پاتوژن را در بدن از بین ببرند.

خواص گزنه در تسکین دردهای عضلانی

استفاده موضعی از این گیاه دردهای عضلانی را تسکین و برای برطرف كردن درد روماتیسم مفید است. . تحقیقات نشان می‌دهند که مکمل‌های حاوی گیاه گزنه، علائم آرتروز را از بین می‌برند و نیاز بیماران به داروهای غیراستروئیدیِ ضدالتهابی (NSAID) را کاهش می‌دهند.

خواص گزنه برای دستگاه گوارش

یکی دیگر از کاربردهای گزنه تقویت هاضمه و کمک به حفظ سلامت دستگاه گوارش است. گزنه دارای ویژگی ضد ‌التهابی است و مصرف چای آن به تنظیم هاضمه، درمان یبوست، درمان اسهال و مشکلات معده کمک می‌کند.

خواص گزنه برای پوست

براساس مطالعات کالج پزشکی دانشگاه ایالتی پن، گیاه گزنه، به علت خاصیت آنتی ‌هیستامینی، ضد التهابی، ضد میکروبی و توانایی تسکین درد می‌تواند یک فرآورده طبیعی مناسب در درمان ناراحتی‌های پوستی مثل اگزما و جوش باشد. گیاه گزنه قرمزی و تورم را کاهش می‌دهد، سبب تسکین خارش پوست، افزایش سرعت بهبودی و از بین بردن جای زخم می‌شود. استفاده از عصاره‌ گزنه برای پوست می‌تواند انواع جوش‌های صورت را کاهش دهد و از عفونت باکتریایی جلوگیری کند. همچنین در ترمیم سریع تر زخم‌ها و رفع لکه‌ها موثر است و با کاهش چین و‌ چروک صورت و لکه‌های ناشی از سن، اثرات ضد پیری دارد.

خواص گزنه برای بیماری تب یونجه

گزنه یک درمان طبیعی برای بیماری تب یونجه است. این بیماری یک نوع آلرژی است که شامل التهاب در ناحیه بینی می‌شود. تحقیقات آزمایشگاهی نشان می‌دهند که یکی از خواص این گیاه مهار کردن التهاب منجر به آلرژی فصلی است. گزنه گیرنده‌های هیستامین را مسدود و مانع از آزاد شدن مواد شیمیایی که تب یونجه را ایجاد می‌کنند، می‌شود.

فایده گزنه برای قند و چربی خون

یکی دیگر از خواص گزنه تنظیم قند خون است و از طریق این خاصیت موجب کاهش اشتها و تاثیر در کاهش وزن می‌شود. گزنه با داشتن آنتی‌اکسیدان‌ها و فیتواسترول مانع از جذب کلسترول بد شده و همزمان از افزایش وزن نیز جلوگیری می‌کند.

خواص گزنه برای سلامت قلب

گیاه گزنه دارای ویتامین‌ها و انواع مواد معدنی است که عملکرد قلب را تقویت و به حفظ سلامت آن کمک می‌کنند. این گیاه منبعی غنی از ویتامین A و C، بتاکاروتن و سایر کارتنوئیدهاست. همچنین گزنه دارای فلاونوئیدِ کورستین (quercetin) و کامفرول (kaempferol) است که می‌تواند به کاهش فشار خون کمک کند و خطر بیماری‌های قلبی عروقی را کاهش دهد. تحقیقات نشان می‌دهند که مصرف منظم چای و دمنوش گزنه می‌تواند به کاهش فشار خون سیستولیک کمک کند و تنش و فشار وارد بر سیستم گردش قلبی عروقی را از بین ببرد.

خواص گزنه در درمان آلرژی

گزنه از گیاهان دارویی مفید برای کمک به درمان آلرژی است و فرایند ایجاد آلرژی را به وسیله ممانعت بدن از تولید هیستامین و التهاب مرتبط با آن، تخریب می کند. تحقیقات نشان می‌دهند که عصاره‌ این گیاه، واکنش‌های التهابی را که با علائم حساسیت فصلی مرتبط هستند، مهار می‌کند و افرادی که از آن استفاده کرده‌اند، می‌گویند که اثرات گیاه گزنه بیشتر از داروهای ضدحساسیتی بود و بیشتر علائم بیماری‌شان را کاهش داد.

خواص گزنه برای چشم

همانطور که گفتیم گیاه گزنه خاصیت ضدالتهابی و ضد میکروبی دارد و به دلیل همین خواص می‌تواند به درمان التهاب، عفونت، خستگی و تاری دید چشم کمک کند. همچنین گزنه منبع غنی از ویتامین A و آنتوسیانین است که در حفظ سلامت چشم و تقویت بینایی موثر است. برای استفاده از گزنه برای چشم می‌توان دم‌نوش آن را نوشید، از قطره گزنه برای چشم استفاده کرد یا کمپرس گزنه را روی چشم‌ها قرار داد.

طریقه مصرف گزنه

یکی از شیوه های استفاده از گیاه گزنه مصرف خوراکی آن است. برگ‌ گزنه را می‌توانید مانند دیگر سبزیجات مغذی و معطر خوراکی بپزید و بخورید. به‌علاوه، گزنه به عنوان منبع غنی الیاف فیبری در نساجی نیز استفاده شده است؛ همچنین گاهی در محصولات آرایشی نیز از این گیاه استفاده می‌کنند؛ چرا که گزنه هنگام مصرف موضعی، فواید بسیاری برای سلامت پوست و موها دارد.

دم کرده گزنه: در یک لیتر آب جوش، 40 گرم برگ گزنه ریخته و اجازه دهید 10 دقیقه دم بکشد. سپس بعد از هر غذا یک فنجان از آن مصرف کنید.

جوشانده گزنه: 30 گرم گزنه را در یک لیتر آب ریخته و به مدت 10 دقیقه آن را بجوشانید و بین غذاها یک فنجان در روز مصرف نمایید.

طریقه مصرف گزنه برای مو: برای استفاده خواص گزنه برای موها ابتدا ۶ گرم سر شاخه‌ها و برگها و ریشه گزنه را به تنهایی و یا با ۳۰ گرم چای كوهی در یك لیتر آبجوش ریخته و آنقدر بجوشانید تا حجم مایع به نصف برسد. شبها مقدری از این مایع را به سر بمالید و صبح بشوئید. همچنین براق کردن و جلا دادن به موها و درمان شوره سر از دیگر خواص گزنه بوده، به این منظور بعد از شستشوی سر موها را با چای گزنه ماساژ دهید.

روش استفاده از گیاه گزنه برای دیابت: طریقه استفاده گزنه برای دیابت غالبا به صورت دم کرده و جوشانده می باشد و معمولا بین وعده های غذایی استفاده می شود.

زمان مصرف گزنه

بهترین زمان مصرف گزنه بین وعده های غذایی و یا ساعاتی بعد از مصرف غذاست.

خواص نیش گزنه

گزنه حاوی مواد شیمیایی به نام های هیستامین، استیل کولین، سروتونین، لوکوترینس و موریدین است که هنگام تماس با بدن موجب سوزش، خارش و سایر علائم آلرژیک می شود. لذا از آنجایی که تماس با برگ گزنه تازه موجب ایجاد حساسیت می‌شود، توجه داشته باشید 10 دقیقه پس از تماس گزنه با پوست بدن، ناحیه گزش را لمس نکنید تا زودتر التهاب بوجود آمده از بین برود و در حد امکان سعی کنید که در تماس مستقیم با آن قرار نگیرید. اما با استفاده از جوشانده گزنه و استفاده از عصاره آن می‌توانید از خواص درمانی این گیاه دارویی بهره مند شوید.

درمان سوزش و خارش گزنه

ساقه و برگ گزنه هر دو حاوی موهای ریزی هستند که به هنگام تماس با پوست همانند سوزن عمل می‌کنند. در اثر تماس گزنه با پوست، مواد شیمیایی موجود در این موها داخل پوست جریان پیدا می‌کنند و موجب خارش، سوزش و سایر علائم حساسیت می‌شوند. علائم حساسیت گزنه معمولا به شکل دانه‌ها یا کهیرهایی به رنگ روشن روی پوست ظاهر است که نهایتا ۱ سانتی متر قطر دارند. پوست اطراف کهیرها ممکن است قرمز باشد. وسعت ناحیه‌ای که دچار کهیر یا علائم آلرژیک می‌شود بستگی به سطحی از پوست دارد که با گزنه تماس پیدا می‌کند.

تنگی نفس، خس خس سینه، ورم دهان از جمله لبها، دردهای شکمی، استفراغ و اسهال از علائم شدید حساسیت به گزنه است. در موارد شدید بایستی سریعا به پزشک مراجعه شود. در موارد حساسیت کم ناشی از گزش گزنه، می توان از درمان خانگی گزیدگی گزنه استفاده نمود. به این منظور تا ۱۰ دقیقه اول پس از تماس با گزنه، به هیچ عنوان ناحیه تماس را لمس نکنید. این به خاطر این است که مواد شیمیایی روی پوست خشک شوند تا راحت‌تر از بین بروند.

هر گونه تماس یا ساییدن می‌ توانند مواد شیمیایی را بیشتر داخل پوست فرو کند و موجب عکس العمل شدیدتر و طولانی تر شود. بعد از ۱۰ دقیقه، از صابون برای شستن مواد شیمیایی از روی سطح پوست استفاده شود. این کار معمولا برای کاهش یا از بین بردن هر گونه درد، خارش یا تورم کافی است. اگر به آب و صابون دسترسی ندارید، استفاده از پارچه‌ای تمیز برای پاک کردن آن ناحیه مناسب است.

خواص ریشه گزنه

ریشه گزنه خواص فراوانی برای تورم پروستات دارد و این گیاه جزو گیاهان ادرار آور دسته بندی می شود.

مضرات گزنه

1. استفاده بیش از حد از این گیاه برای روده‌ها و کلیه‌ها مضر است.
2. گزنه می‌تواند با داروهای زیادی مانند داروهای مدر، داروهای فشار خون، داروهای دیابت، رقیق‌کننده‌های خون و لیتیوم تداخل پیدا کند.
3. مصرف گیاه گزنه برای زنان باردار و كودكان ممنوع است.
4. از شایعترین عوارض گزنه، تحریک معده است و احتمال بروز واکنش‌های آلرژیک نیز در افراد حساس وجود دارد.
5. بروز حساسیت از دیگر مضرات گیاه گزنه است. علائم حساسیت به گزنه شامل تورم، جوش، کهیر، سوزش و خارش است.
6. از آنجا که گیاه گزنه، حاوی مقادیری از تانن می‌باشد، مصرف همزمان گیاه گلدار شامل برگ‌ها یا ریشه با غذاهای حاوی آهن ممکن است باعث کاهش جذب آهن شود.

مراجع:

دائره المعارف گیاهان دارویی

فارماکوپه گیاهی ایران

https://www.organicfacts.net/health-benefits/herbs-and-spices/stinging-nettle

https://www.healthline.com/nutrition/stinging-nettle

https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-664/stinging-nettle