مشخصات اسفرزه

اسفرزه یا اسپرزه گیاهی از تیره بارهنگ، علفی، یک ساله، بدون ساقه یا دارای ساقه‌های کوتاه و پوشيده از تارهای نرم است. ارتفاع ساقه اسفرزه به ۱۰ تا ۳۵ سانتيمتر می‌رسد و دارای برگ‌های باريک، دراز و نوک تیز است. گل‌های کوچک آن به صورت سنبله‌های استوانه‌ای یا تقریباً مدور يا تخم مرغی به طول ۱٫۵ تا ۳ سانتیمتر هستند که در راس دمگل ظاهر می‌شوند و دانه‌هایی بسیار ریز به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد دارد که وزن هزار دانه آن ۳٫۹ -۳٫۳ گرم می‌باشد.

پنجه‌ها معمولا از قسمت تحتانی گياه رشد می‌کنند. اين گياه دارای ريشه راست است که روی آن ريشه‌های جانبی فراوانی وجود دارد. اسفرزه بومی ایران و هندوستان است و به حالت خودرو روی چمن‌های خشک، چراگاه‌ها، مزارع رها شده، علفزارها، کنار راه‌ها، جویبارها و بیابان‌های بایر می‌روید. اسفرزه از ایران، پاکستان و هندوستان به دیگر نقاط جهان صادر می‌شود.

اندام دارویی

بخش دارویی گیاه اسفرزه دانه‌های آن است که قایقی شکل و به طول حداکثر ۳ میلیمتر هستند. بهترین زمان جمع آوری آن برای مصارف دارویی، مرداد ماه است.

خواص اسفرزه (طبیعت و خواص درمانی)

طبیعت اسفرزه سرد و تر است. این گیاه یکی از پرکاربردترین گیاهان دارویی در توليد ترکيبات ملين داروسازی است. برخی از مهم‌ترین فرآورده‌های دارویی با منشأ گیاه اسفرزه که امروزه در داروخانه‌ها با نام‌های تجاری مختلف يافت می‌شود، گرانول گیاهی پالنتاژل، متاموسيل، قرص دیلاکس، شربت لاکساپلاس، پسيليوم و پسيليوم موسيلوئيد است که برای رفع یبوست مزمن، درمان هموروئید و کمک به درمان اسهال‌های حاد و مزمن کودکان و بزرگسالان کاربرد دارد. علاوه بر این از این گياه، در فرآورده‌های آرایشی به عنوان امولسیون کننده استفاده می‌شود و در صنايع صابون‌سازی و استفاده به عنوان ماده اوليه کشت بافت نیز کاربرد دارد.

مهم‌ترین فواید درمانی و خواص اسفرزه عبارتند از:

درمان اسهال و یبوست مزمن

پوسته‌های دانه اسفرزه آب را به خود جذب می‌کنند و هر دانه چندین برابر حجم خودش متورم می‌شود و به شکل لعابی ژلاتینی در می‌آید. این لعاب در افراد مبتلا به یبوست، روده را تحریک به حرکت می‌کند و در افراد مبتلا به اسهال با جذب مایعات اضافی داخل روده موجب کاهش حرکات روده می‌شود و دفعات اسهال را کاهش می‌دهد. این خاصیت توسط کمیسیون E آلمان که مرجعی معتبر در زمینه گیاهان دارویی به شمار می‌رود، تایید شده است و امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین ترکیبات داروهای ملین و رفع یبوست کاربرد دارد.

از دیگر خواص اسفرزه برای دستگاه گوارش موارد زیر را می‌توان نام برد:

• درمان بواسیر و شقاق مقعد
• درمان اسهال خونی و مزمن
• بهبود یبوست حاد و مزمن
• پاکسازی سیستم معده و روده
• تقویت سیستم گوارشی
• کمک به هضم بهتر غذا
• تسکین درد سینه
• کاهش درد شکم و نفخ
• درمان سندروم روده تحریک پذیر

درمان چاقی مفرط، لاغری و کاهش وزن

یکی دیگر از خواص اسفرزه کمک به کاهش وزن و لاغری است. دانه‌های کوچک آن باعث کاهش میزان چربی‌های جذب‌ شده توسط بدن می‌شوند، به این علت که می‌توانند مواد غذایی مصرف ‌شده را خیلی زود از بدن خارج کنند. در نتیجه بدن زمان کمی برای جذب چربی بیشتر خواهد داشت و به همین دلیل به دفع چربی و کاهش وزن کمک می‌کند. همچنین این دانه‌ها با حجیم شدن در داخل معده، باعث ایجاد احساس سیری طولانی مدت می‌شود.

کاهش کلسترول و فشار خون و پیشگیری از بیماری‌های قلبی

پوسته اسفرزه به کاهش کلسترول خون و توزیع چربی کمک می‌کند. اخیرا سازمان قلب آمریکا اعلام داشت که مصرف غذاهای فیبردار مانند اسفرزه باعث کاهش کلسترول و در نتیجه کاهش اختلالات قلب و عروق می‌شود. مطالعه دیگری در سال ۱۹۹۵ نیز نشان داد که مصرف غذاهای فیبردار از سنین جوانی تا حد زیادی از بیماری‌های قلبی عروقی و سرطان‌ها جلوگیری می‌کند. همچنین اسفرزه از طریق کاهش فشار خون نیز می‌تواند به بهبود سلامت قلب کمک کند.

کمک به درمان دیابت نوع ۲

پوسته دانه اسفرزه به عنوان يك فيبر هيدروكلوييد به درمان ديابت نوع دوم کمک می‌کند. اثر ضد دیابتی این گیاه ناشی از مهار جذب گلوکز در روده است. مطالعات بالینی انجام شده نشان داد مصرف روزانه پوست دانه این گیاه به میزان ۵ تا ۸ گرم در روز همراه با دو لیوان آب تاثیر زیادی در کاهش سطح گلوکز و هموگلوبین گلیکوزیله در بیماران مبتلا به دیابت دارد.

درمان سرفه

دانه‌های اسفرزه خاصیت خلط آور دارد و لعاب‌دار است و مصرف آن باعث نرم کردن سینه و برطرف شدن سرفه می‌شود. همچنین متخصصان طب سنتی معتقدند آب دم کرده تخم آن برای تسکین درد سینه بسیار موثر و مفید است. از این گیاه برای درمان خارش گلو، نرم کردن و برطرف کردن خشکی سینه نیز استفاده می‌شود و در رفع گرفتگی صدا ناشی از غلبه گرمی موثر است‏. همچنین اسفرزه تا حدودی دارای خاصیت آنتی بیوتیک و ضدعفونی کننده است،‏ از این رو برای درمان انواع اختلالات تنفسی نظیر سرماخوردگی، سینوزیت و بهبود ‏گلودرد مفید است.‏

درمان برفک، سوختگی، تاول و زخم‌های دهان

نگه داشتن لعاب تخم اسفرزه در دهان به درمان برفک، سوختگی، تاول و زخم‌های دهان کمک می‌کند. در طب سنتی عامل آفت دهان، کبد است و برای درمان آن باید کبد سم زدایی و پاکسازی شود. یکی از خواص اسفرزه چربی زدایی و سم زدایی کبد است.

برطرف کردن خارش واژینال، درمان کورک، سوزاک و جوش صورت

استعمال موضعی اسفرزه برای برطرف کردن خارش واژینال، درمان جوش صورت، کورک و … مفید است. علاوه بر این اسفرزه برای درمان عفونت‌های رحم نیز موثر است و از دم کرده آن می‌توان برای درمان سوزاک (نوعی بیماری شایع آمیزشی) استفاده کرد. گفتنی است استفاده از ضماد اسفرزه بر روی دمل‌ها و دانه‌های عفونی، باعث تخلیه عفونت آن می‌شود.

عوارض جانبی

• در صورتی که اسفرزه خورده شود و به ‌میزان کافی آب همراه با آن نوشیده نشود، به جدار روده‌ها می‌چسبد و روده‌ها متورم و آب مدفوع کاملا جذب و در نتیجه معده به شدت بسته می‌شود.
• استفاده از اسفرزه برای افرادی که دارای مشکلاتی مانند نفخ، گاز معده و درد معده هستند، ممنوع است.
• مصرف مکمل‌ فیبرهای اسفرزه در بیمارانی با سابقه آدنوم کولورکتال، باعث تشدید و بازگشت بیماری می‌شود.
• مصرف اسفرزه برای زنان باردار به دلیل افزایش انقباضات رحمی، کودکان زیر ۴ سال، افراد دارای آلرژی به گیاهان خانواده بارهنگ، افرادی که قبلا جراحی روده انجام داده‌اند، بیماران مبتلا به انسداد مجاری صفراوی، تنگی مجرای گوارشی، آمادگی انسداد روده و بیماران کلیوی مضر است.
• اگر بعد از مصرف اسفرزه دچار تپش قلب، سرگیجه یا خون در مدفوع شدید مصرف آن را قطع و به پزشک مراجعه کنید.