مشخصات گیاه شیرین بیان

شیرین بیان با نام انگلیسی licorice و نام علمی Glycyrrhiza glabra بومی مناطق جنوب اروپا، شمال آفریقا و نواحی معتدل آسیاست. شیرین بیان گیاهی علفی به ارتفاع ۵۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر با ساقه‌های زیرزمینی متعدد و از خانواده نخود است. برگ‌های گیاه به شکل مرکب شانه‌ایی با طول ۱۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و گل‌ها به صورت خوشه‌ای به رنگ صورتی، آبی یا ارغوانی هستند. ریشه شیرین بیان دارای پوسته‌ای به رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای با شیارهای طولی است که پس از جدا کردن این پوسته خارجی، قسمت داخلی ریشه که زرد رنگ و شیرین است، قرار دارد.

در کشور ما نیز در بیشتر نقاط مانند نواحی آذربایجان شرقی و غربی، کردستان، استان فارس و خراسان به صورت خودرو می‌روید و ریشه آن به صورت خشک یا عصاره آن، یکی از مهم‌ترین اقلام صادراتی کشورمان در بخش گیاهان دارویی است و در اروپا به نام شیرین بیان ایران مشهور است. نام‌های دیگر شیرین بیان مهک، شجره السوس، غرق سوس و میجو می باشد.

انواع شیرین بیان

شیرین بیان انواع مختلفی دارد که مهم ترین آن ها گونه اسپانیایی «G. typical»، گونه روسی «G. glandulifera»، گونه ترکی «G. pallida» و گونه ایرانی «G. violacca» می باشند.

اندام دارویی

ریشه و ریزوم (ساقه زیر زمینی) این گیاه اندام دارویی آن را تشکیل می‌دهد. برای مصارف درمانی، ریشه‌های گیاهان ۳ تا ۴ ساله را در فصل پاییز و یا اوایل زمستان برداشت می‌کنند. پس از شستشو و خشک کردن، به قطعات ۱۵ الی ۳۰ سانتیمتر بریده می‌شوند و در محلی عاری از رطوبت نگهداری می‌کنند.

خواص شیرین بیان (طبیعت و خواص درمانی)

طبع شیرین بیان گرم و تر است و ریشه آن خاصیت ضد باکتری، ضد التهاب، آنتی اكسيدان، خلط آور، اكسپكتورانت، ضد اسپاسم و التيام‌بخش دارد. مهمترین خواص شیرین بیان شامل تسکین درد معده، پیشگیری از سرطان معده، بهبود مشکلات تنفسی و ریوی، تقویت اعصاب، کاهش مشکلات گوارشی، پایین آوردن تب و … می‌شود.

درمان سرماخوردگی، گلودرد، سرفه، سل ریوی، بهبود گرفتگی سینه، برونشیت و بیماری ریوی از خواص این گیاه است. به رفع عفونت ناشی از ویروس‌ها در دستگاه تنفسی کمک ویژه‌ای می‌کند. گلیسیریزین موجود در آن، باعث افزایش ترشحات ریوی، نرم کردن خلط و تسهیل انتقال خلط و ترشحات به خارج دستگاه تنفسی می‎شود. از طرفی این گیاه تقویت کننده سیستم ایمنی بدن نیز هست.

مهمترین خواص شیرین بیان به شرح زیر است:

شیرین بیان برای معده

شیرین بیان به درمان زخم معده و زخم اثنی عشر، تسکین علائم سوء هاضمه مانند بازگشت اسید معده، سوزش معده و نفخ شکم کمک می‌کند و بهترین زمان مصرف شیرین بیان قبل از غذا خوردن می باشد. ریشه این گیاه دارای ماده‌ای به نام اسید گلیسیرینک است که به درمان زخم معده و زخم اثنی عشر، تسکین علائم سوء هاضمه مانند بازگشت اسید معده، سوزش معده و نفخ شکم کمک می‌کند. همچنین دارای خواص ضد هلیکوباکترپیلوری است که برای رفع اسپاسم‌های دستگاه گوارش و درمان گاستریت (التهاب معده) مفید هستند به طوری که داروهای گیاهی شیرین بیان از موثرترین داروها برای معده محسوب می‌شوند. نتایج بررسی در یک مطالعه ۳۰ روزه بر روی ۵۰ بزرگسال مبتلا به سوء هاضمه، نشان داده است مصرف یک کپسول ۷۵ میلی‌گرم شیرین بیان دو بار در روز، منجر به بهبودی قابل توجهی در علائم بیماری در مقایسه با دارونماها شده است.

خواص شیرین بیان برای پوست

استفاده موضعی از محصولات گیاه شیرین بیان برای درمان بسیاری از بیماری‌های پوستی مانند درمان جوش، آکنه و کورک، اگزمای ملایم، درمان آفتاب سوختگی، سوختگی پای نوزادان، درمان خراش و زخم‌های ناشی از بریدگی، رفع خارش، التیام محل گزیدگی حشرات و درمان عفونت قارچی پوست پا که اغلب در ورزشکاران دیده می‌شود، بسیار مفید است. بررسی‌های مختلف نیز نشان داده است ژل‌های موضعی حاوی عصاره گیاه شیرین بیان به طور قابل توجهی به درمان سریع‌تر اگزما و پسوریازیس کمک کرده‌اند.

شیرین بیان برای دندان

مواد طبیعی موجود در گیاه شیرین بیان موسوم به ترنس کالکون، خاصیت ضد میکروبی دارد که با باکتری‌های عامل پوسیدگی دندان (استرپتوکوک موتانس) مقابله و از تجمع میکروارگانیسم‌های ایجاد کننده پلاک دندانی جلوگیری می‌کند. به همین سبب از عصاره شیرین بیان، به عنوان یک ماده ضد پوسیدگی در دهانشویه‌ها و خمیر دندان‌ها استفاده می‌شود.

رفع بوی بد بدن

استفاده از ضماد تهیه شده از برگ شیرین بیان برای رفع بدبویی عرق بدن و بوی بد پا مفید است و در گذشته، از جوشانده کوبیده شیرین بیان، برای درمان تاول بین انگشتان پا استفاده می‌شده است.

کاهش استرس و برطرف کردن خستگی‌های مزمن

شیرین بیان باعث عملکرد بهتر و سالم‌تر غدد فوق کلیوی می‌شود. این غدد مسئول تولید هورمون‌هایی مانند کورتیزول هستند که در کنترل استرس در بدن نقش دارد و افزایش ترشح آن باعث بروز حالت‌های استرسی مثل افزایش ضربان قلب، تند شدن تنفس و عرق کردن می‌شود، از این رو داروی آرامبخش شیرین بیان، با تأثیر بر فعالیت این غدد، به کاهش استرس، اضطراب، ایجاد آرامش و داشتن خواب راحت کمک می‌کند. همچنین شیرین بیان در کاهش عوارض جانبی برخی از داروها و افزایش اثرات فارماکولوژیک  آنها موثر است و مقاومت بدن (به‌ ویژه در طول مرحله‌ بهبود پس از جراحی) را نسبت‌ به استرس‌ها افزایش می‌دهد و به رفع خستگی‌های مزمن کمک می‌کند.

درمان علائم یائسگی

یائسگی دوره‌ای از مرحله زندگی زنان است که می‌تواند با مشکلات جسمی و روحی مختلف همراه باشد، بررسی‌های علمی متعدد بر روی گیاه شیرین بیان نشان داده است، این گیاه حاوی فيتواستروژن است و به علت اثر استروتژیک، بر کاهش علائم یائسگی مانند گرگرفتگی و رفع اختلالات خواب تاثیر دارد، همچنین ترکیبات شیرین بیان در مقابله با افسردگیِ قبل و بعد از یائسگی در زنان موثر است و به بهبود کیفیت زندگی آنان کمک کند.

درمان سرفه و اختلالات دستگاه تنفسی

ریشه گیاه شیرین بیان خاصیت ضد باکتری، ضد التهاب، آنتي‌اكسيدان، خلط آور، اكسپكتورانت، ضد اسپاسم و التيام‌بخش دارد و مطالعات دارویی مختلف اثرات درمانی مثبت ریشه شیرین بیان را در درمان سرماخوردگی، گلودرد، سرفه، سل ریوی، بهبود گرفتگی سینه، برونشیت و بیماری ریوی آمفیزم نشان داده است. این گیاه به رفع عفونت ناشی از ویروس‌ها در دستگاه تنفسی کمک ویژه‌ای می‌کند. گلیسیریزین موجود در شیرین بیان، باعث افزایش ترشحات ریوی، نرم کردن خلط و تسهیل انتقال خلط و ترشحات به خارج دستگاه تنفسی می‎شود، از طرفی این گیاه تقویت کننده سیستم ایمنی بدن نیز هست.

خواص شیرین بیان در طب سنتی

گیاه شیرین بیان که در کتب طب سنتی با نام‌های مهک، شجره السوس، غرق سوس و میجو نیز معرفی می‌شود، اصلی‌ترین داروی درمان زخم معده و زخم اثنی عشر در گذشته بوده است و مصرف آن باعث کاهش ورم معده، رفع نفخ شکم و کاهش مشکلات گوارشی می‌شود. همچنین کمک به درمان برخی بیماری‌های تنفسی، کاهش سرفه، درمان زخم‌ها، تقویت نور چشم، درمان سردرد، رفع بوی بد بدن، برطرف کردن زخم و التهاب دهان، از مهم‌ترین خواص شیرین بیان در طب سنتی است. طبع شیرین بیان گرم و تر است و در طب سنتی توصیه می‌شود این گیاه حتما همراه کتیرا به عنوان مصلح مصرف شود.

ریشه شیرین بیان

در حال حاضر بیش از ۱۷۷۰ دارو مبتنی بر ریشه شیرین بیان در جهان ثبت اختراع شده است. در کشور ما نیز فرآورده‌های طبیعی متنوعی مانند پماد انوکسولن برای درمان اگزمای ملایم، قرص رگلیس، د- رگلیس، گاسترین، منتازین، آرتی پرازول و شیرینوش برای بهبود دردهای گوارشی، درمان زخم معده و زخم اثنی عشر و قرص مکیدنی آلتادین، لیکوفار و قرص اوریگانوم برای درمان التهاب گلو، سرفه و سرماخوردگی با منشأ گیاه شیرین بیان، تولید می‌شود. همچنین از ریشه این گیاه به صورت پودر، عصاره خشک و عصاره مایع در صنایع غذایی مختلف، تولید مکمل‌های غذایی و دخانیات استفاده می‌شود.

عوارض شیرین بیان

1. استفاده از گیاه شیرین بیان برای افراد دارای مشکلات قلبی، افراد با فشار خون بالا و کسانی که اختلالات غده تیروئید دارند، ممنوع است.
2. به دلیل تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش از اندازه هورمون آلدسترون، استفاده بیش از اندازه شیرین بیان ممنوع است.
3. بیماران دچار دیابت، نفروپاتی، سیروز، هپاتیت، بیماری‌های کولستاتیک کبدی و افراد مستعد به کمبود پتاسیم از این گیاه نباید استفاده کنند.
4. حبس آب و نمک و به دنبال آن افزایش فشار خون و کاهش ادرار، از عوارض جانبی مصرف شیرین بیان برای مدت طولانی است.
5. مصرف بیش از اندازه شـیرین بیـان ممکـن است به بروز فشارخون بالا و حتی سـکته قلبـی منجـر شـود.
6. ممکن است برخی از افراد با مصرف زیاد شیرین بیـان دچـار درد عضـله یا کرخت شـدن دسـت و پـا شـوند.

گفتنی است استفاده از گیاه و فرآورده‌های شیرین بیان برای زنان باردار، شیرده و کودکان زیر ۷ سال، ممنوع است. سازمان غذا و داروی آمریکا به زنان باردار و شیرده توصیه کرده است که از مصرف تمام اشکال این گیاه پرهیز کنند. همچنین این گیاه با داروهای فشار خون، داروهای ضد انعقاد خون مانند هپارین‌ها، دگزامتازون، وارفارین، پردنیزون یا دیگر داروهای استروئیدی، دیورتیک و داروهای دیابت و انسولین تداخل دارویی دارد.

مراجع:

https://www.healthline.com/health/licorice-the-sweet-root#assists-cancer-treatment

دائره المعارف گیاهان دارویی

فارماکوپه گیاهی ایران