مشخصات پنج انگشت
گیاه پنج انگشت (Vitex agnus-castus) متعلق به خانواه شاه پسند به شکل درختچه‌ای چند ساله به ارتفاع ۱ تا ۲ متر و گاهی حتی بلندتر است. گل‌هایی به رنگ آبی و بنفش به شکل سنبله دارد که در اواخر تاب ستان ظاهر می‌شوند. میوه این گیاه بسیار کوچک در اندازه دانه فلفل سیاه، به شکل توت و قهوه‌ای رنگ است و بویی مانند بوی نعناع دارد. این گیاه بومی کشور‌های آسیای مرکزی است و در کشور ما نیز در نواحی مختلف تهران، البرز، کرج، قم، استان خراسان، خرمشهر، بندرعباس و برخی شهر‌های جنوبی یافت می‌شود. پنج انگشت از گیاهان پرکاربرد در طب سنتی است که به گیاه زنان معروف است و با نام‌های بنگرو، فلفل بیابانی و فلفل بری نیز در کتب طب سنتی شناخته می‌شود. به دلیل کاهش میل جنسی در مردان، این گیاه در گذشته به نام درخت پاکدامنی نامیده می‌شده است.
اندام دارویی
قسمت مورد استفاده این گیاه بذر، میوه، برگ و گل‌های آن است.
خواص پنج انگشت (طبیعت و خواص درمانی)
طبع این گیاه معتدل است ولی در برخی از متون طب سنتی طبع آن را گرم و خشک دانسته‌اند. از این گیاه امروزه در صنعت داروسازی استفاده فراوان می‌شود. قطره و قرص ویتاگنوس برای رفع سرد مزاجی زنان، قرص فمودین، آگنوگل و قرص گیاهی آگنوکاستون برای درمان بی‌نظمی‌های سیکل قاعدگی، اختلالات ناشی از یائسگی و تسکین حساسیت و درد پستان‌ها از مهم‌ترین فرآورده‌های طبیعی گیاه پنج انگشت در داروخانه‌های کشور هستند. مهم‌ترین خواص پنج انگشت به شرح زیر است:
درمان اختلالات قاعدگی
گياه پـنج انگـشت، یکی از مفیدترین گیاهان دارویی برای درمان اختلالات قاعدگی زنان است. مـواد مـوثره موجود در گيـاه پنج انگشت بـا تـاثير روی غده هيپوفيز، باعث کاهش ترشح پرولاکتين می‌شوند و ايـن اثـر منجـر بـه تحريک هورمون‌های گونـادوتروپ FSH و LH مـی‌شـود کـه در رفع اختلالات قاعدگی مفيد است. همچنین با افزایش سطح پروژسترون باعث بهبود عملکرد تخمدان می‌شود و اختلالات قاعدگی نظیر درد، خونریزی زیاد و غیر طبیعی، سردرد، حساس شدن سینه‌ها، نفخ، خستگی، افزایش اشتها و تمایل به مصرف شیرینی، عصبانیت، بی‌قراری، اضطراب، تحریک‌پذیری، کاهش تمرکز، افسردگی، نوسانات خلقی و پرخاشگری را کاهش می‌دهد.
کاهش عوارض یائسگی
پنج انگشت گيـاهی با خاصيت فيتواستروژنيک است. از این رو مصرف این گیاه در دوران یائسگی مفید است و باعث کاهش اختلالات یائسگی نظیر گرگرفتگی، احتباس مايعـات، افـسردگی، اختلالات روحی و بی‌نظمی در خواب می‌شود.
درمان سردمزاجی زنان و افزایش قوای جنسی
گیاه دارویی پنج انگشت یکی از تقویت کننده‌های جنسی مفید و موثر برای زنان است و باعث افزایش قوای جنسی، جلوگیری از بی‌میلی و سرد مزاجی آنها می‌شود. امروزه از این گیاه فرآورده‌های دارویی مختلفی به این منظور تولید شده که قطره و قرص ویتاگنوس از آن دسته است.
کمک به درمان تنبلی تخمدان یا تخمدان پلی کیستیک
یکی از مشکلات شایع که باعث بروز ناباروری در زنان می‌شود، بیماری تنبلی تخمدان (PCOS) است. مصرف گیاه پنج انگشت به دلیل تاثیرات هورمونی آن بر بدن به درمان این مشکل کمک شایانی می‌کند.
بهبود باروری زنان با گیاه پنج انگشت
پنج انگشت در افزایش قدرت باروری زنان و رفع برخی مشکلات که عامل ناباروری است، موثر می‌باشد. کمک به درمان تنبلی تخمدان، تنظیم هورمون‌های استروژن، پروژسترون و تستوسترون در بدن، بهبود تخمک گذاری با توجه به سطح پرولاکتین بالا از اثرات این گیاه در تقویت باروری است. همچنین این گیاه در مورد زنانی که نقص در فاز لوتئال (luteal phase) دارند یا نیمه دوم سیکل قاعدگی آنها کوتاه است، موثر است و باعث افزایش قدرت باروری آنها می‌شود.
درمان ناراحتی‌های رحم
برطرف کردن ورم و عفونت‌های رحمی، کاهش فیبروئید رحم و جلوگیری از شکل‌گیری آنها، از دیگر خواص گیاه پنج انگشت برای زنان است. این گیاه با تاثیرگذاری بر محور مرکزی ترشح هومون در بدن یعنی بخش هیپوتالاموس و هیپوفیز در درمان بسیاری از اختلالات زنانه موثر است. پنج‌انگشت باعث کاهش آزاد شدن FSH و افزایش آزاد شدن LH و پرولاکتین از هیپوفیز می‌شود. این هورمون‌ها در تولید استروژن (هورمون جنسی زنانه) از تخمدان‌ها و دوره تخمک‌گذاری در خانم‌ها موثر است، همچنین در درمان مشکل ضخیم شدن دیواره رحم نیز تاثیر مثبت دارد.
افزایش شیر مادران شیرده
پنج انگشت با تاثیر بر هورمون پرولاکتین (هورمون شیردهی) به افزایش شیر مادران شیرده کمک می‌کند.
کاهش سردرد
در یک پژوهش به زنانی که مستعد میگرن بودند روزانه تا سه ماه عصاره گیاه پنج انگشت داده شد و شمار سردردها در سیکل قاعدگی ۶۶ درصد کاهش یافت.
کاهش التهاب و درد پستان‌ها
در مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی مشخص شده است که ترکیبات موجود در این گیاه ممکن است خواص ضد التهابی داشته باشد و باعث تسکین درد در زنانی می‌شود که در طول چرخه قاعدگی درد پستان را تجربه می‌کنند. همچنین در کاهش درد و حساسیت سینه‌ها در اثر لمس نیز موثر است.
خاصیت ضد قارچ و باکتری
روغن عصاره فرار گیاه پنج انگشت می‌تواند با قارچ‌ها و باکتری‌های مضر مانند استافیلوکوک و سالمونلا مقابله کند.
درمان آکنه
یکی از عوامل بروز آکنه اختلالات هورمونی است. گیاه پنج انگشت از طریق تاثیر بر هورمون‌ها برای درمان آکنه نیز موثر است و استعمال موضعی آن سبب درمان جوش و مشکلات پوستی می‌شود.
پیشگیری از چاقی‌های هورمونی
این گیاه با تنظیم هورمون‌های بدن در پیشگیری از چاقی‌های هورمونی موثر است.
دفع حشرات
استفاده از عصاره بذر گیاه پنج انگشت بر روی پوست باعث دفع کنه‌ها و کک‌ها به مدت ۶ ساعت، پشه‌ها برای ۳ تا ۸ ساعت و مگس‌ها به مدت ۳ ساعت می‌شود.
کمک به درمان پارکینسون
پنج انگشت حاوی مواد شیمیایی است که بر مغز تأثیر می‌گذارد. این مواد شیمیایی همانند برخی از داروهایی که برای بیماری پارکینسون استفاده می‌شود، بر مغز تأثیر دارند، از این رو فرآورده‌های طبیعی این گیاه ممکن است در درمان بیماری پارکینسون تأثیر بگذارند.
پیشگیری از سرطان
گیاه پنج انگشت دارای خواص ضد سرطانی است و برخی مطالعات نشان داده است مصرف منظم دمنوش آن احتمال ابتلا به سرطان‌های سینه، روده بزرگ و تخمدان را کاهش می‌دهد. عصاره میوه این گیاه از رشد سلول‌های بدخیم جلوگیری می‌کند، همچنین فرآورده‌های طبیعی پنج انگشت توانایی زیادی برای کاهش سطح تستسترون و مهار رشد سلول‌های سرطانی پروستات در بدن دارد و خطر ابتلا به سرطان پروستات را کاهش می‌دهد.
عوارض جانبی
- زیاده‌روی در مصرف این گیاه می‌تواند باعث بروز عوارض جانبی مانند سرگیجه، سردرد، ناراحتی معده، حالت تهوع، خارش و راش پوستی شود.
- به دلیل اثرات هورمونی گیاه پنج انگشت، مصرف آن در دوران بارداری ممنوع است و کودکان نیز بایستی در مصرف آن احتیاط کنند.
- مصرف گیاه پنج انگشت باعث کاهش میل جنسی در مردان می‌شود.
- به دلیل تاثیر زیاد آن روی میزان هورمون‌ها در بدن، استفاده از آن برای زنان مبتلا به سرطان سینه مضر است.
- زیاده‌روی در مصرف گیاه پنج انگشت برای کلیه‌ها مضر است، همچنین استفاده از این گیاه برای افراد دچار آلرژی و حساسیت پوستی باید با احتیاط همراه باشد.
- گیاه پنج انگشت با داروهای بروموکریپتین و کابرگولین، داروهای استروژنی و قرص‌های ضد بارداری تداخل دارویی دارد و مصرف همزمان آنها توصیه نمی‌شود.
