آهن یکی از مواد مغذی کمیاب است که تقریبا در همه سلول های بدن یافت می شود.
مردان بالغ حدود 3.8 گرم و زنان حدود 2.3 گرم آهن ذخیره در بدن دارند. بدن انسان بالغ دارای دو مخزن عمده آهن است:
- آهن عملکردی در هموگلوبین، میوگلوبین و آنزیم ها
- فرم آهن ذخیره ای متصل به فریتین، ترانسفرین و هموسیدرین
آهن ذخیره موجود در بدن باید در مقادیر مشخصی حفظ شود. در گردش روزانه ذخایر آهن در بدن 90 درصد آن مجددا بازجذب می شود و 10 درصد به مصرف بدن می رسد و یا دفع می شود. برای جلوگیری از کمبود آهن باید این مقدار آهن از منابع غذایی تامین شود.
منابع غذایی
آهن موجود در منابع غذایی به دو فرم آهن هم و آهن غیر هم وجود دارد. فرم آهن هم بیشتر در منابع حیوانی یافت می شود و زیست دسترسی بالایی دارد. آهن غیر هم در بدن برای جذب لازم است فرآیند احیا را طی کند. وجود ویتامین سی، اسید های آمینه و پروتئین وی میزان جذب آهن به ویژه آهن غیر هم را به میزان زیادی افزایش می دهد.
غنی ترین منابع غذایی حاوی آهن هم شامل: جگر، گوشت قرمز، ماهی سالمون و تخم مرغ به ویژه زرده آن می باشد. از جمله منابع مهم آهن غیر هم نیز می توان به غلات غنی شده، حبوبات شامل: لوبیا، سویا، نخود فرنگی و …، مغز ها به ویژه بادام، میوه های خشک و سبزیجاتی از قبیل: کلم بروکلی، اسفناج، کلم پیچ، مارچوبه و … اشاره نمود.
دریافت کلسیم، فسفات، فیبر، اگزالات و … که در منابعی مانند چای، قهوه، اسفناج، شکلات و برخی حبوبات وجود دارند، منجر به اختلال در روند جذب آهن غیر هم می شود.
عملکرد آهن در بدن
اعمال آهن به قابلیت شرکت آن در واکنش های اکسیداسیون احیا مربوط می شود. آهن در انتقال خونی و تنفسی اکسیژن و دی اکسید کربن نقش دارد. علاوه بر این وجود آهن برای فرآیند ساخت DNA و عملکرد سلولی نیز ضروری به نظر می رسد. سلول های مغز و سیستم عصبی از آهن برای ساخت انتقال دهنده های عصبی نیز استفاده می کنند؛ به همین دلیل کمبود شدید آهن عوارض عصبی جبران ناپذیری به دنبال دارد.
وجود مقادیر کافی آهن در بدن برای عملکرد سیستم ایمنی ضرورت دارد. سلول های ایمنی تنها در حضور آهن می توانند واکنش های دفاعی در برابر عوامل بیماری زا ایجاد کنند.
کودکان در سنین رشد و نوجوانان در سن بلوغ، نیاز به مقادیر کافی آهن دارند. این آهن برای رشد و تکامل تمامی سلول ها و به ویژه سلول های عصبی در کودکان و نوجوانان مورد نیاز است.
دریافت مقادیر کافی آهن
حداقل آهن مورد نیاز برای زنان در سنین یائسگی و مردان، 8 میلی گرم است. مقدار نیاز به آهن در سنین باروری در خانم ها تا 18 میلی گرم افزایش می یابد و در بارداری به 30 میلی گرم می رسد. در طول کودکی و نوجوانی بیشترین نیاز به آهن در دوران بلوغ است. میزان افزایش نیاز به آهن در دختران نوجوان به دلیل شروع قاعدگی بیشتر از پسران نوجوان می باشد.
کمبود آهن
کمبود تغذیه ای آهن و به دنبال آن کم خونی فقر آهن شایع ترین کمبود تغذیه ای در دنیا به شمار می رود.
مهم ترین علل کمبود آهن عبارتند از:
- دریافت ناکافی به دلیل رژیم غذایی فقیر
- جذب ناکافی آهن در اثر بیماری های گوارشی و یا مصرف دارو هایی از قبیل آنتی اسید ها و …
- آفزایش نیاز به آهن در دوران نوجوانی، بارداری و شیردهی
- افزایش دفع آهن در اثر خون ریزی های قاعدگی شدید و از دست دادن خون از روش های دیگر
افراد در معرض کمبود آهن و آنمی فقر آهن شامل: مبتلایان به هلیکوباکتر، زنان ورزشکار، بیماران مبتلا به انگل، دختران در سنین بلوغ و قاعدگی، شیر خواران زیر دوسال، زنان باردار، سالمندان و مبتلایان به بیماری های گوارشی و کلیوی هستند.
مهم ترین علائم و عوارض کمبود آهن بسته به میزان پیشرفت آن شامل علائم عمومی، علائم قلبی-تنفسی، علائم عصبی-عضلانی و علائم گوارشی است.
- علائم عمومی: خستگی، رنگ پریدگی، التهاب زبان، قاشقی شدن ناخن ها و…
- علائم قلبی- تنفسی: تنگی نفس، تپش قلب، نارسایی قلبی و تورم در ناحیه دست و پاها
- عوارض عصبی- عضلانی: سردرد، سرگیجه، وز وز گوش، دوبینی، تاری دید و …
- عوارض و علائم گوارشی: بی اشتهایی، یبوست، اسهال، تهوع، تب خفیف، تکرر ادرار، بی نظمی قاعدگی در خانم ها و کاهش میل جنسی
مصرف مکمل آهن در این افراد از بروز کمبود آهن و عوارض آن جلوگیری می کند. مکمل های آهن در درمان مراحل اولیه کم خونی ناشی از فقر آهن نیز می توانند مفید باشند.
