خار مریم گیاهی دارویی از خانواده گل‌ستاره‌ای‌ها (تیره کاسنی) است که در کشور ما با اسامی ماریتیغال، خار علیص، خارسه و خارشیری نیز شناخته می‌شود. برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره فواید درمانی گیاه خار مریم، عوارض جانبی و تداخلات دارویی این گیاه با “نسخه اول” همراه باشید.

مشخصات گیاه خار مریم

خار مریم (Silybum marianum) گیاهی از تیره کاسنی (گل ستاره‌ای‌ها) است که به حالت خودرو در کنار جاده‌ها، اراضی بایر و گاهی اطراف زمین‌های زراعی می‌روید و بیشتر در دره هراز، دشت مغان، مناطقی از خوزستان، کلاردشت، گرگان، مازندران، آذربایجان، لرستان، فارس و خراسان پراکندگی دارد. خار مريم گياهی چند ساله دارای ريشه ضخيم، ساقه‌ای منشعب و بدون كرک به رنگ قهوه‌ای كمرنگ با ارتفاع ۱۵۰ تا ۲۵۰ سانتيمتر است.

ميوه آن به شکل فندقه، صاف و به رنگ قهوه‌ای بوده و در انتهای آن تارهايی به نام پاپوس وجود دارد. گل‌های گیاه در انتهای ساقه‌های اصلی و فرعی ظاهر می‌شوند و رنگ گل‌ها بنفش تیره و به ندرت سفید است. قسمت خارجی گل خار مریم برجسته و پولک مانند است و از تعداد زیادی زواید خار مانند تشکیل شده است.

اندام دارویی

تمام قسمت‌های گیاه مصرف درمانی دارد اما از بذر آن به شکل عمده در منابع دارویی استفاده می‌شود. بهترین زمان جمع آوری میوه و دانه‌ها بین ماه‌های شهریور تا مهر است که میوه‌ها به طور کامل رسیده‌اند.

خواص خار مریم (طبیعت و خواص درمانی)

طبع خار مریم گرم است. فرآورده‌های این گیاه در بازار به صورت قطره، کپسول و قرص وجود دارد. قرص گیاهی لیورگل، لیورگاد، میلک تیستل، هپاتیکال دوراسیلی‌مارین، قطره و قرص هگریمارین و قطره خوراکی سیلی‌مارین از مهم‌ترین فرآورده‌های طبیعی حاوی عصاره خارمریم در بازار داوریی کشورمان هستند که برای رفع ناراحتی‌های کبدی تجویز می‌شوند. همچنین این گیاه در کاهش کلسترول خون، افزايش سيستم ايمنی بدن، کاهش عوارض جانبی در بيماران تحت درمان با شيمی درمانی و رادیوتراپی نيز اثرات قابل توجه دارد. از روغن و پمادهای گیاهی حاوی عصاره آن برای درمان اگزما، خشکی پوست، پسوریازیس و هموروئید استفاده می‌شود. برخی از مهم‌ترین خواص درمانی خار مریم به شرح زیر است:

۱) درمان کبد چرب، سم‌زدایی و پاکسازی کبد

محافظت از کبد و رفع بیماری‌های کبد و صفرا یکی از مهم‌ترین خواص گیاه خار مریم است و اثر ضد سمیت ترکیبات فلاوونولیگنان‌های به دست آمده از میوه‌های آن کاملاً توسط سازمان‌های علمی تایید شده است. سيلی‌مارين موجود در این گیاه با مكانيسم‌های متعدد از جمله تحريک DNA پليمراز، تثبيت غشای سلولی، مهار راديكال‌های آزاد، بازسازی سلول‌های کبدی و افزايش غلظت گلوتاتيون سلولی، اثر محافظت كبدی را از خود نشان می‌دهد. برخی از شناخته شده‌ترین خواص خار مریم برای کبد شامل موارد زیر می‌شود:

• ممانعت از تجمع و رسوب چربی‌ها در کبد
• درمان و پیشگیری از ابتلا به کبد چرب الکلی و غیر الکلی
• کاهش عوارض جانبی داروهای شیمیایی
• کمک به درمان هپاتيـت حاد و مزمن ويروسی
• بهبود اختلالات صفرا و پیشگیری از تشکیل سنگ کیسه صفرا
• درمان زردی و یرقان
• درمان سیروز کبدی ناشی از برخی داروهای شیمیایی، الکل، آماتوکسین و سموم
• کمک به درمان سرطان کبد

۲) کاهش عوارض جانبی در بیماران تحت شیمی درمانی، رادیوتراپی و داروی آلزایمر

گیاه خار مریم به دلیل دارا بودن ماده سیلی‌مارین بر عملکرد بهتر و احیای بافت کبدی تاثیر مثبت می‌گذارد. مصرف آن می‌تواند سمیت کبدی داروهای آنتی تومورال را تضعیف و موجب بهبود کیفیت زندگی در بیماران مبتلا به سرطان کبد و تحت درمان با داروهای ضد سرطان مانند sorafenib شود و در بیماران تحت درمان با رادیوتراپی نیز موجب کاهش آسیب بافت ناشی از تشعشع می‌گردد. ضمن اینکه این گیاه ایمن و بدون خطر است و به خوبی توسط بیماران تحمل می‌شود. همچنین مصرف همزمان فرآورده‌های گیاه خارمریم با داروی تاکرین که برای درمان آلزایمر تجویز می‌شود، آثار جانبی کولینرژیک آن مانند افزایش ضربان قلب، بالا رفتن دمای بدن، خواب آلودگی، تاری دید، خشکی پوست و دهان را کاهش می‌دهد.‏

۳) پیشگیری از بیماری‌های قلبی با کاهش قند، کلسترول و چربی خون

استفاده از عصاره گیاه خارمریم میزان کلسترول کل، LDL، تری گلیسیرید، هموگلوبین گلیکوزیدی و قند خون را کاهش می‌دهد و از این طریق در پیشگیری از اختلالات قلب و عروق موثر است، ضمن اینکه با دارا بودن مقادیر زیاد اسیدهای چرب مفید و امگا ۳، به حفظ سلامت قلب کمک می‌کند.

۴) کاهش سلول‌های سرطانی

مصرف فرآورده‌های این گیاه در کاهش سلول‌های سرطانی موثر است و به ویژه در مقابله با سرطان پروستات، سرطان سینه و سرطان رحم مفید بوده و رشد و توسعه سلول‌های سرطانی را کاهش می‌دهد.

۵) محافظت از کلیه‌ها

از دیگر خواص خار مریم محافظت از کلیه‌ها در برابر عوارض جانبی ناشی از داروها و مواد شیمیایی است. سیلی مارین اثر مخرب مواد شیمیایی بر روی کلیه‌ها را نیز کاهش می‌دهد و محافظ خوبی برای کلیه‌هاست. همچنین ثابت شده است این گياه اثرات با ارزشی در پيشگيری و درمان عوارض درازمدت ديابت نظير اختلالات کلیه و مجاری ادرار  دارد.‏

۶) درمان پسوریازیس، زخم، خشکی پوست و آکنه

از گیاه خار مریم برای درمان بیماری‌های پوستی مختلف مانند پسوریازیس، قرمزی، خارش، لکه‌های ضخیم پوست، التیام زخم‌ها و خشکی پوست استفاده می‌شود. سیلی‌مارین موجود در این گیاه به دلیل دفع متابولیت‌های ناخواسته از بدن مخصوصاً در کبد به رفع این مشکل کمک می‌کند. علاوه بر این خارمریم باعث افزایش کلاژن و فعالیت سلول‌های سازنده کلاژن (فیبروبلاست‌ها) می‌شود و موجب احیای سریع‌تر سلول‌های آسیب دیده پوست می‌گردد. این گیاه به دلیل داشتن خاصیت ضد التهاب و آنتی اکسیدانی، در درمان جوش و آکنه نیز موثر است.

۷) افزایش قدرت باروری و شیر مادران

گیاه خارمریم با تاثیر بر هورمون پرولاکتین موجب افزایش شیر مادران شیرده می‌شود. همچنین مصرف خارمریم کیفیت نطفه را بالا و وضعیت آنتی اکسیدان، باروری و عملکرد جنسی در حیوانات مورد آزمایش را افزایش داد.

۸) حفظ سلامت پروستات

سیلی‌مارین یکی از ترکیبات موثر در سلامت پروستات و پیشگیری از ابتلا به سرطان این عضو در مردان است. مصرف این ماده نشانه‌های پروستات را در یک بررسی بالینی بین ۵۵ مرد کاهش داد و جریان ادرار را بهبود بخشید.

9) جلوگیری از ریزش مو

گیاه خار مریم به دلیل خاصیت سم زدا به تقویت موها کمک می‌کند و به عنوان درمان گیاهی ریزش مو شناخته می‌شود.

10) خار مریم برای لک صورت

خار مریم به دلیل خاصیت ضد التهابی و سم زا بودن آن، موجب شفاف و روشن شدن پوست می شود و لک های پوست را از بین می برد.

روغن خار مریم

روغن خار مریم از بذر این گیاه گرفته می شود و دارای خاصیت سم زدایی از بدن می باشد لذا این روغن برای درمان بیماری های کبدی مفید و موثر می باشد.

نحوه مصرف عرق خار مریم

می توان روزانه از این عرق استفاده کرد و شاهد خواص بی نظیر آن برای کبد به خصوص کبد چرب بود. اما توجه داشته باشید که در مصرف این عرق زیاده روی نکنید چرا که مصرف زیاد آن عوارض بسیاری را به دنبال دارد.

دمنوش خار مریم

به جز عرق، از دمنوش خار مریم نیز می توان استفاده کرد. برای تهیه این دمنوش، بذر و دانه خار مریم را در آب، بجوشانید و سپس آن را صاف کرده و مصرف کنید.

خواص خارمریم در طب سنتی

گیاه خارمریم در کتب طب سنتی با نام‌های خار علیص، ماریتیغال، خارسه و خارشیری نیز شناخته می‌شود. خواص گیاه خارمریم در طب سنتی شامل افزایش شیر مادر، محافظت و سم‌زدایی از کبد، درمان هپاتیت و زردی، درمان کاهش اشتها، بهبود سوء هاضمه و سندروم روده ملتهب، کاهش دهنده چربی و قند خون در بیماران مبتلا به دیابت نوع دوم، کاهش کلسترول بد خون، پیشگیری از تشکیل سنگ صفرا، مقابله با سرطان پروستات، درمان ناراحتی‌های کبد و طحال، شفافیت پوست و رفع خشکی آن می‌شود. در طب سنتی از این گیاه به شکل به شکل دم کرده و تنتور استفاده می‌کنند. همچنین برای استفاده بیشتر از خواص آن می‌توان گلچه‌های آن را همانند سبزیجات سالادی خورد.

مضرات خار مریم

1. زیاده‌روی و استفاده خودسرانه از گیاه خارمریم ممکن است عوارض جانبی مانند حساسیت پوستی، اگزما، سردرد، تهوع، ضعیف شدن قوه چشایی، عرق کردن و ضعف را ایجاد کند.
2. مصرف همزمان گیاه خارمریم با داروهای ضد دیابت می‌تواند منجر به کاهش شدید قند خون شود.
3. مصرف همزمان خارمریم و فرآورده‌های آن با داروهای حاوی الکل، ممکن است منجر به بروز واکنش دی‌سولفیرام (حساسیت به الکل) شود.
4. توصيه می‌شود افرادی كه به گياهان خانواده كاسنی آلرژی دارند، از مصرف اين گياه نيز پرهيز کنند.
5. در مبتلايان به سيروز مصرف همزمان خارمریم و محصولات حاوی عصاره آن، با آسپرين ممكن است موجب افزايش متابوليسم آسپرين شود، همچنین مصرف همزمان آن با داروهايی كه سبب اسهال می‌شوند، موجب تشديد اين عارضه می‌گردد.

مراجع:

دائره المعارف گیاهان دارویی

فارماکوپه گیاهی ایران

https://www.medicalnewstoday.com/articles/320362

https://www.healthline.com/nutrition/milk-thistle-benefits#section9

https://www.organicfacts.net/health-benefits/herbs-and-spices/milk-thistle.html